e-kitaplar beyni yoruyor

Zaman ve mekândan bağımsız, taşıma sorunu olmadan bilgiye kolay erişim imkânı sunan e-kitapların avantajlarının yanı sıra dezavantajları da bulunuyor. Dünyada bazı ülkelerde e-kitapların akılda kalmadığı, öğrenmeyi geliştirmek yerine zayıflattığına dair bilimsel kanıtlar olduğu gerekçesiyle hem okullarda hem de üniversitelerde dijital öğrenimin sonlandırılması ve basılı kitaplara dönülmesi talep ediliyor. Türkiye’de de bu konuda yapılan araştırmalar, e-kitapların aşırı bilişsel efor harcamaya sebebiyet verdiği gibi öğrencilerin okul saatleri içinde erken yorulmalarına neden olduğunu ortaya koyuyor. Bu konuda araştırmaları bulunan İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme Ana Bilim Dalı Başkanı Doç. Dr. Lokman Akbay’a e-kitapların öğrenmede yerini sorduk. e-kitapların, öğrenmede avantajları ve dezavantajları olduğuna dikkat çeken Akbay, şu bilgileri verdi:

‘Hibrit yaklaşım benimsenmeli’ 

e-kitapların daha kolay okumak için yazı tiplerini büyütme özelliğine sahip olması gibi ara yüz avantajlarına rağmen hâlâ genellikle LCD ekrandan okuma yaptığımızı unutmayalım. Bazı okuyucular mat e-mürekkep ekrana sahip olsalar da diğerleri sadece ışık doğru olmadığında okumayı zorlaştırmakla kalmaz, göz yorgunluğuna neden olabilir, okurken odaklanmayı zorlaştırabilir.

Öğrencilere eğlenceli ve etkileşimli bir öğrenme ortamı oluşturmaya yardımcı olan dijital kitap ve kaynakların eğitim öğretimde kullanılabilecek araçlar olduğunun altını çizmek ve amaç doğrultusunda iyi planlayarak kullanmamızın gerekliliğini unutmamalıyız. Aksi halde, dijital kitap ve diğer kaynakların kullanımı öğrenmeyi desteklemek yerine aşırı bilişsel efor harcamamıza sebebiyet verip öğrenme için kullanabileceğimiz bilişsel kaynaklarımızın erken tükenmesine ve okul saatleri içinde erken yorulmalara sebep olabilecektir.

e-kitapların avantajlarını doğru değerlendirmek gerekirken; kâğıt basım kitapların tamamen yerini almasını beklemememiz doğru bir yaklaşımdır. Her iki kitap formatına birlikte yer veren bir hibrit yaklaşım günümüzde çoğu eğitim ortamında daha pratik ve kullanışlı olacaktır.

Öğrenmeyi zorlaştırıyor

Öğretimde tercih edilen sunum şeklinin (dijital içerik ya da geleneksel) öğrenme çıktılarına etkisinden öte öğrenmeyi etkileyen temel faktörleri nasıl etkilediğine odaklanmanın doğru olacağı düşüncesiyle çalışmalar yürüttüklerini belirten Akbay, makalesini 2021’de yayınladıkları deneysel bir çalışmada dijital ve kağıt/kalem testler alan öğrencilerin sınav süresince harcadıkları anlık bilişsel eforun düzeylerini karşılaştırdıklarını söyledi.

Bu çalışmada sınavın dijital versiyonunu alan grubun sınav süresince harcadıkları bilişsel eforun daha yüksek olduğunu tespit ettiklerinin altını çizen Akbay, “Tüketilen bilişsel eforun yeri uyku ile yenilenen içsel kaynaklar aracılığıyla doldurulabilmekte. Bu bağlamda, bilişsel kaynakların hızlı tüketiminin uzun süren öğretim günü içerisinde öğrenmeyi zorlaştıracağı beklenebilir. Gün içerisinde uzun süreli öğretim planlandığında, dijital öğretim materyallerinden ziyade daha az anlık bilişsel çaba gerektiren geleneksel öğretim materyallerinin kullanılması doğru bir tercih olabilir” dedi.

Dünyada basılı içeriklere ağırlık veriliyor

Dünyada pandemiden sonra eğitimde hızla dijitalleşmeye odaklanan Avrupa ülkelerinde e-kitapların öğrenmede etkisi üzerine tartışmalar devam ediyor. Örneğin okul öncesi eğitimde dahi tabletlerin kullanıldığı İsveç’te teknolojinin tamamen benimsenmesi eleştirilerek bu yıl okullarda daha fazla basılı kitaplardan okuma yapmaya ağırlık verildi.

Londra merkezli yükseköğretim derecelendirme kuruluşu Times Higher Education’da, İngiltere’deki Derby Üniversitesi’nden kütüphaneci Carolina Ball da üniversite kütüphanelerinin dijital kaynaklara yatırımlarını artırırken araştırmaların e-kitapların basılı kitaplarla karşılaştırıldığında akılda kalıcı olmadığını gösterdiğine yönelik bir yazı kaleme aldı. Ball, yazısında öğrencilerin çevrimiçi kaynaklara daha fazla güvense de uzun ve süreli okuma ve çalışmalar için basılı kaynakları tercih ettiklerini belirtti.